Dân chủ? Vẫn là mơ thôi?
Cao
Huy Thuần
Bác Cao Huy Thuần đã có một bài viết cực đỉnh, đỉnh về sự uyên bác,
sự từng trải, lịch lãm ở đời. Không sống ở nước ngoài, không có cặp mắt nhìn
thấu “bốn cõi” và không có khát vọng dân chủ thì không thể viết được như vậy.
Lại nữa, văn bác rất hoạt, bác nói những điều khó nói, khó diễn đạt bằng một
thứ ngôn ngữ dân chủ: giản dị, minh bạch, ai cũng hiểu.
Tuy nhiên, đọc bác chỉ thấy buồn và thất vọng cho câu chuyện dân
chủ nhiều tập cho đến nay vẫn chưa rõ ràng gì cả và không hẳn là sẽ có một cái
kết có hậu như nhiều người vẫn tưởng. Đó là chuyện của thế giới, còn chuyện
nước mình, càng đáng buồn và đáng thất vọng hơn. Vừa qua bác Tổng bí thư Nguyễn
Phú Trọng đã tuyên bố ở Mỹ rằng hiện tại nhân dân Việt Nam đang được sống trong
một thời kỳ dân chủ nhất từ trước đến nay. Hẳn ý bác Tổng bí thư Nguyễn Phú
Trọng muốn nói thứ dân chủ mà người dân Việt Nam được hưởng là dân chủ theo
kiểu cộng sản (chứ không phải dân chủ là một thứ giá trị phổ quát của nhân
loại) chăng? Là dân chủ tập trung chăng?
Dân chủ tập trung là một khái niệm mù mờ chưa ai duy danh định
nghĩa chính xác được. Nó cũng khó hiểu và mù mờ như khái niệm làm chủ tập thể.
Người ta nói trong toán học có một bài toán (hình như gọi là fac ma
fac mơ gì đó thì phải) tồn tại hàng trăm năm, nếu ai giải được hẳn là nhận giải
Nobel. Đảng ta cũng nên mở một cuộc thi định nghĩa “tập trung dân chủ”. Ai định
nghĩa hay nhất sẽ nhận Giải thưởng Hồ Chí Minh. Hẳn đó là một Giải thưởng Hồ
Chí Minh xứng đáng nhất từ trước đến nay.
Người viết những dòng này không dám giấu dốt, xin thưa thật rằng từ
hồi sinh viên đến giờ trải qua mấy chục mùa lá vàng rơi rồi mà vẫn chưa hiểu
khái niệm dân chủ tập trung là cái chi chi. Tuy nhiên có thể tạm hiểu một cách
chung chung rằng dân chủ tập trung là một thứ bảo bối của Đảng ta dùng để cai
trị dân ta giống như cái vong kim cô trên đầu Tôn Ngộ Không Đường Tăng dùng để
“cai trị” con khỉ này. Không tự do ngôn luận, không tam quyền phân lập, không
đa nguyên đa đảng chi hết, chỉ có dân chủ tập trung – gấp vạn lần dân chủ tư
sản! Dân chủ tập trung muôn năm! Làm chủ tập thể muôn năm! Chuyên chính vô sản
muôn năm!
Không biết nhà bác Cao Huy Thuần giờ này đang ở đâu, mời bác về quê
nghiên cứu xem thế nào là dân chủ tập trung để còn dạy dỗ con dân đất Việt, chứ
cứ ù ù cạc cạc cả đám thế này mãi thì không biết bao giờ mới lên đỉnh xã hội
chủ nghĩa!
Bauxite Việt Nam
Các anh chị thân mến, vấn đề mà tôi đặt ra hôm nay đã cũ rích, cũ mèm,
nghe nói đã mòn tai mà chính chúng ta cũng đã nói mòn lưỡi trong bao nhiêu năm
Hội Thảo Hè này. Vậy tại sao lần này vẫn đem cái chuyện “dân chủ” cũ mèm ấy ra
mà nói nữa? Có lẽ vì đề tài của Hội Thảo Hè năm nay: “Nhìn lại 40 năm” chăng?
Nhìn lại thì phải nói chuyện cũ. Nhưng nhìn lại cũng phải để nói chuyện mới.
Vậy thì cái chuyện gì mới phải nói lần này? Trong 40 năm qua, chúng ta vẫn chưa
đi được bước nào trên con đường dân chủ. Vậy chuyện mới phải chăng chính là cái
bước đầu phải đi? Nhưng đi thế nào? Thế nào để không xa thực tế?
Tôi đề nghị một cách đặt vấn đề mới. Một câu hỏi khác. Bốn mươi
năm đã qua, ngay cả tình trạng dân chủ ở các nước Tây phương cũng đã biến chuyển
cùng với thời đại toàn cầu hóa. Dân chủ ở đấy không tránh khỏi vài du nhập độc
đoán. Ngược lại, các chính thể độc đoán, không nhiều thì ít, bị bắt buộc phải
vay mượn vài cơ chế dân chủ. Một mặt, chính dân chủ cũng bất toàn, cho nên khái
niệm “dân chủ hóa” cũng mất bớt đi tính chính xác. Một mặt, các chính thể độc đoán
có đi vài bước dân chủ thật, nhưng không phải để tiến đến dân chủ mà để củng cố
chế độ. Vậy nếu chúng ta cũng đi được vài bước như thế, chúng ta phải nghĩ như
thế nào? Rằng: ta đang ở trên quá trình “dân chủ hóa”? Hay rằng: ta đang củng
cố độc đoán? Rằng: ta cũng nên tạm bằng lòng? Hay rằng: ta nên thất vọng?
Tôi biết: cách đặt vấn đề và câu hỏi như thế này phát xuất từ một
tâm trạng bi quan. Bi quan trước lo ngại khủng hoảng dân chủ ở Tây phương. Bi
quan trước triển vọng dân chủ ở các nước độc đoán, triển vọng ấy có thể bị
tương lai hứa hão. Bốn mươi năm rồi, chưa đi một bước mà lạc quan thì mới lạ.
Nhưng chính phải bi quan như vậy để đừng bắt đầu với những mơ mộng cao xa, tách
lìa thực tế.
Tôi bắt đầu với bi quan thứ nhất của tôi: vấn đề “dân chủ hóa” bị
lu mờ, trên sân khấu thế giới cũng như trong học thuyết.
1
Khi các nước Á Phi mới độc lập, vấn đề dân chủ hóa đã sôi nổi
ngay, trong chính trị quốc tế cũng như giữa các lý thuyết gia. Từ đó cho đến gần
đây, học thuyết về dân chủ hóa xoay quanh một câu hỏi: làm thế nào để các chế
độ độc đoán trở thành dân chủ? Câu hỏi đó hàm ý: độc đoán là tạm thời, dân chủ
là cái đích. Trong khoảng một phần tư thế kỷ đầu, lý thuyết ngự trị trên tư
tưởng dân chủ hóa mang tên là “phát triển chính trị” (political
development). Lấy ý từ lý thuyết phát triển kinh tế, dân chủ hóa cũng phải trải
qua nhiều giai đoạn mà giai đoạn đầu là “cất cánh”.
Các lý thuyết gia vạch ra
nhiều điều kiện tất yếu để cất cánh mà các nước dân chủ Tây phương đã hội đủ
trong lịch sử phát triển chính trị của họ. Phát triển kiểu này, chắc chúng ta
đành lắc đầu thôi, vì chẳng lẽ chúng ta phải để cả trăm năm để hội đủ điều
kiện? Được tán dương hoặc bị chỉ trích, lý thuyết ấy tiếp tục sống dai cho đến
khi khối Liên Xô sụp đổ, các nước Đông Âu cháy bỏng nhu cầu dân chủ hóa. Lý
thuyết “phát triển chính trị” nhường chỗ cho một cao trào lý thuyết khác, ào ạt
như thủy triều, mang tên là lý thuyết “chuyển tiếp“, có tham
vọng trở thành cả một khoa học, cả một transitologie. Đồng thời
với các nước Đông Âu, khắp nơi trong “thế giới thứ ba”, Á Phi, Trung Đông, nhất
là Nam Mỹ, bùng lên nhiệt huyết dân chủ, thủy triều Đông Âu dâng lên thành
triều cường của cả thế giới. Không còn tranh cãi gì nữa, vấn đề duy nhất còn
lại là làm thế nào để chuyển tiếp. Chuyển tiếp là tất nhiên, giống như “lịch sử
chấm dứt” của Fukuyama cũng là tất nhiên.
Nhưng lịch sử đã không chấm dứt như vậy. Nước Nga không chuyển
tiếp. Phi châu không chuyển tiếp. Nếu có chuyển tiếp thì chuyển tiếp từ chính thể
độc đoán này đến chính thể độc đoán khác. Nước Pháp có đem viện trợ ra để dọa
phải dân chủ hóa thì mới viện trợ, chẳng nước nào tin. Chỉ Nam Mỹ là có thay
đổi, nhưng chuyển tiếp lại không vững chắc, hoặc quân đội lại lên thay dân sự,
hoặc dân sự khác lên thay nhưng dở hơn. Một tiếng thở dài thốt ra trên sách vở
của Pháp: désenchantement!1
Vỡ mộng! Các lý thuyết gia của trường phái chuyển tiếp xoay giấy mực qua đề tài
mà họ cho là then chốt của quá trình chuyển tiếp: củng cố. Làm sao củng cố
thành quả của chuyển tiếp. Nhưng cách nhìn vấn đề của họ vẫn như từ đầu, nghĩa
là: độc đoán là tạm thời, dân chủ là cái đích, và dân chủ đó là dân chủ Tây
phương.
Thế nhưng, ngày nay, dưới áp lực của toàn cầu hóa, chính dân chủ
Tây phương lại đang trăn trở trên tình trạng khủng hoảng của mình.Một mặt, dân
chúng khinh khi giới chính trị, cử tri không thèm đi bỏ phiếu, đảng phái làm
mất lòng tin, Quốc hội yếu kém, bất mãn diễn ra ngoài đường, dư luận thờ ơ
trước chính sự. Một mặt, việc đối phó với khủng bố, với cực đoan tôn giáo, với
làn sóng di tản từ khắp nơi tràn vào, làm các chính quyền Tây phương hụt hơi,
giải quyết nạn an ninh và nạn thất nghiệp chưa xong, hơi sức đâu nữa mà lo toan
dân chủ hóa cho thiên hạ.
Thay vì dân chủ hóa, ngôn ngữ chính trị của Tây
phương chuyển qua nhân quyền, mà cũng chỉ nhân quyền ở đầu môi chót lưỡi để hù
kẻ yếu. Nước Pháp, quê hương của nhân quyền, thay kép chính trên sân khấu ngoại
giao, cổ võ cho “ngoại giao kinh tế” để bán máy bay cho các nước độc tài. Trên
sân khấu chính trị cũng như ở trong lòng xã hội Tây phương, các khuynh hướng
cực đoan khuynh loát dư luận, ảnh hưởng lên chính trị, len vào Quốc hội, ngự
trong các cơ quan dân cử. Dân chủ Tây phương, từ Aristote, đặt nền móng trên
tinh thần ôn hòa (modération); ngày nay cực đoan đe dọa đánh cắp gia bảo ấy. Nguy
cơ diễn ra trên chính nước Pháp. Ở Bắc Âu, nguy cơ đã thành sự thật. Tại Phần
Lan, bầu cử tháng 4 vừa qua, 2015, các bác cực hữu đứng vào hàng thứ hai, bây
giờ đã vào chính quyền. Tại Thụy Điển, cũng các bác mỵ dân cực hữu ấy trở thành
lực lượng chính đảng thứ ba, chấm dứt mô hình dân chủ xã hội mà thế giới vẫn
hằng ca tụng. Tại Đan Mạch, cực hữu đứng đầu trong bầu cử Quốc hội Âu châu năm
ngoái 2014, đứng đầu trong bầu cử Quốc hội năm nay, 18-6-2015, đang chơi nước
cờ đứng ngoài chính quyền để mặc cả chính sách với giá cao nhất.
Tại Na Uy, ôi
thôi, các bác ấy cũng đã dõng dạc kéo ghế chính quyền. Có cần phải nói thêm dân
chủ nước Mỹ, gương mẫu cho cả thế giới? Có cần phải nhắc lại đạo luật Patriot
Act 2001 biểu quyết để chống khủng bố nhưng gây phản cảm lớn trong giới bảo vệ
tự do, nhân quyền?
Phải chăng cái mầm độc đoán đã thâm nhiễm vào các chính thể
dân chủ Tây phương? Tôi trích ở đây một câu của một luật gia danh tiếng Pháp,
bà Mireille Delmas-Marty, cảnh báo về mối đe dọa mà khủng bố đang đè nặng trên
chính dân chủ Âu Mỹ: “Chúng ta đã có thể phải sợ rằng Ben Laden đã thắng cuộc
trong thách thức. Y muốn đánh đổ dân chủ, chí ít y đã thấy trước y sẽ ném dân
chủ vào vòng tay của Big Brother”. Chứ gì nữa! “Chiến tranh chống khủng bố” mà
ông Bush mở màn từ 2001 ngày nay đã hội đủ nguyên liệu để trở thành “một nội
chiến toàn cầu và thường xuyên”, chữ của bà Delmas-Marty.2 Đã đi vào
“chiến tranh”, mà lại là “nội chiến”, mà lại là “toàn cầu”, mà lại là “thường
xuyên”, làm sao tự do, làm sao nhân quyền, làm sao dân chủ khỏi sa vào cái bẫy
của những luật pháp ngoại lệ?
Từ tình trạng ấy, học thuyết bắt đầu bàn luận trên hiện tượng lai
giống: chính thể dân chủ lai giống độc đoán. “Không một chế độ dân
chủ nào, ngay cả ở châu Âu, được bảo vệ khỏi áp lực của độc đoán”,một tác giả
có uy tín trong đại học Pháp khẳng định như vậy.3 Chính mình đã không
còn nguyên chất nữa, dạy dân chủ cho ai?
Trong sách vở, xuất hiện nhiều khái
niệm kỳ quái: “dân chủ độc đoán”, “độc đoán dân chủ”.4 Toàn cầu hóa
làm xâm nhập ảnh hưởng lẫn nhau giữa hai loại chính thể vốn được coi là đối
kháng, khiến dân chủ không còn trinh bạch mà độc đoán cũng không hẳn là sở
khanh. Bên này có “dân chủ độc đoán” thì bên kia có “độc đoán dân chủ”. Vậy thì
làm sao còn nói “quá trình dân chủ hóa” được nữa? Quá trình ấy có đưa đến “dân
chủ” như mẫu mực cổ điển đâu? Vậy thì “độc đoán dân chủ” là tương đương với
“dân chủ hóa”?
Lấy ví dụ Vénézuela. Cựu tổng thống Chavez là độc đoán chăng? Đúng
thế. Nhưng ông được bầu lên hẳn hoi trong một cuộc bầu phiếu có tranh cử hẳn
hoi. Hơn thế nữa, ông chấp nhận thất bại khi bị thiểu số trong trưng cầu dân ý.
Vậy là độc đoán hay là đã dân chủ hóa rồi? Nước Nga hiện nay: dân chủ hay độc
đoán? Sao không gọi là dân chủ được khi Putin thực sự được bầu lên, tam quyền
phân lập là nguyên tắc? Nhưng sao không khỏi mang tiếng là độc đoán khi truyền
thông bị áp lực, ký giả Anna Politkavskaïa bị ám sát ngay giữa thủ đô, khi
Putin mạnh không thua gì Sa Hoàng, lấn lướt một Quốc hội yếu xìu, đẩy vào bóng
tối các chính đảng? Ấy là độc đoán hóa? Ấy là dân chủ hóa? Iran là độc đoán
chăng? Hiển nhiên. Mà còn độc đoán thần quyền. Nhưng cựu tổng thống Ahmadinejad
được bầu lên trung thực rồi bị mất chức trung thực trong cuộc bầu cử tiếp theo.
Ấy là gì? Dân chủ hóa? Đâu phải!
Các chính thể cứ lai nhau như vậy, đến nỗi học thuyết đã bắt đầu
đặt câu hỏi: phải chăng mọi chính thể ngày nay đều là chính thể lai?5
Rồi sáng tác ra nhiều khái niệm mà nếu Montesquieu hay Rousseau sống lại chắc
tưởng là quái vật. Về dân chủ thì: “dân chủ hậu toàn trị”, “dân chủ ủy nhiệm”,
“dân chủ bán phần”, “dân chủ bầu cử”, “dân chủ bất tự do”… Về độc đoán thì:
“bán độc đoán”, “độc đoán tự do hóa”, “độc đoán có chứa dân chủ”, “chuyên chế
dịu dàng”, tyrannie douce,
nghe rất nên thơ. Một bên thì xôi đậu. Một bên thì đậu xôi. Chỉ khác nhau ở chỗ
bên này nhiều nếp hơn đậu, bên kia nhiều đậu hơn nếp. Nhưng nhiều nếp bao nhiêu
cũng không phải là xôi. Chỉ là xôi đậu. Đâu nữa khái niệm nguyên thủy “dân chủ
hóa”?
Có “dân chủ hóa” bởi vì có một bên là dân chủ, một bên là độc
đoán, ranh giới phân minh. Ranh giới ấy, Raymond Aron đã vạch ra hồi 1965, khi thế
giới còn phân ra hai khối. Ranh giới ấy là đa nguyên. Bên này bức màn sắt là đa
đảng, bên kia độc đảng. Bên này là dân chủ, bên kia là toàn trị. Trong vòng 50
năm nay, quanh đi quẩn lại, học thuyết chính trị không ra khỏi khái niệm căn
bản ấy. Nhưng ngày nay, anh nói: đa nguyên?
Đâu chẳng có! Bên này hay bên kia
đều có. Có thể, bên này có thật, bên kia có dổm, nhưng đều có. Có thật là dân
chủ? Có dổm là dân chủ hóa? Bởi vì thà dổm còn hơn là độc một mình?
Tiêu chuẩn
đa nguyên đang bị khủng hoảng. Một tác giả danh tiếng, Juan Linz, cố hiện đại
hóa tiêu chuẩn của R. Aron, sáng tác ra khái niệm “đa nguyên hạn chế”,6
nhưng không phải ai cũng nghe. Nhiều tác giả còn bác bỏ cả lối phân ranh lưỡng cực
vì ranh giới đã nhoè nhoẹt khi hai bên xâm nhập lẫn nhau. Có tác giả, cũng danh
tiếng không kém, bi quan thở dài: “Thế kỷ 21 sẽ là thế kỷ của độc đoán”.7
Hết thật rồi chăng ước mơ dân chủ hóa?
2
Tôi tiếp theo với bi quan thứ hai của tôi. Bởi vì tôi sắp lấy ví
dụ Trung Quốc để tự hỏi: chính thể Trung Quốc có phải là một chính thể lai? Một
chính thể độc đoán đang lai giống dân chủ? Đang đi vào quá trình… dân chủ hóa?
Hay để củng cố chế độ?
Tôi biết câu hỏi đó sẽ làm nhiều người phản đối vì một phản biện
rất đúng: chế độ Trung Quốc là một chế độ riêng biệt, không giống ai, không theo
mẫu mực nào, nếu có dính dáng gì đến dân chủ thì không phải là dân chủ hóa mà
là “dân chủ với màu sắc Trung Quốc” như bất cứ sản phẩm chính trị nào khác.
Vâng, đúng vậy, nhưng giả thuyết tôi sắp nói có phải là dân chủ hóa đâu? Lai
thôi mà. Và lai để làm gì?
Không thiếu gì giới học thuật cũng như giới chính khách hoặc doanh
nhân ở Mỹ đánh cuộc với tương lai rằng Trung Quốc của họ trước sau gì rồi cũng
phải dân chủ như họ. Bao nhiêu lâu? Năm chục năm, trăm năm? Trước mắt, và ngay
cả trung hạn, khó mà ngây thơ như họ. Tuy vậy, ai cũng phải nhìn nhận và ngả mũ
chào khả năng chuyển biến để thích nghi với hoàn cảnh mới từ thời Đặng Tiểu
Bình đến nay. Tất nhiên đó không phải là những canh tân chính trị, lại càng
không phải là “đệ ngũ hiện đại hóa” (dân chủ) như Wei Jingshen đã khản cổ kêu
gào. Đó chỉ là những biện pháp cụ thể nhắm canh tân một vài cơ chế, nhưng có
thể gây ảnh hưởng gián tiếp trên tiến trình của chế độ. Xin kể sơ lược một vài
biện pháp đó:8
Về bộ máy hành chánh: đào tạo hàng ngũ cán bộ có khả năng hơn; xây
dựng một thế hệ công chức hữu hiệu hơn nhờ lương bổng cao hơn và quy chế ổn
định hơn; đơn giản hóa thủ tục hành chính; sửa đổi thẩm quyền của các cơ quan
chính phủ (bộ, ban, ngành…) không phải để quản lý trực tiếp nữa mà để chịu
trách nhiệm về việc thực hiện các chính sách liên hệ… Về các cơ quan chuyên
môn: hiện đại hóa các ngành thuế, ngân hàng, chứng khoán, hưu bổng, an sinh xã
hội… Quan trọng hơn và liên quan đến vấn đề ta đang bàn cãi hơn: ban cấp cho
các hội đồng nhân dân vài thẩm quyền – hạn chế– để góp phần vào quá trình lập
pháp; thử nghiệm bầu cử ở cấp độ địa phương với ít nhiều cạnh tranh; sửa đổi
luật lệ để đem lại nhiều bảo đảm hơn cho người dân và cho các doanh nghiệp
ngoại quốc nhất là từ khi vào WTO; mở mang thêm các biện pháp giải quyết các
tranh chấp xảy ra giữa xã hội và Nhà nước mà họ gọi là “Nhà nước pháp quyền”:
trọng tài, hòa giải, thủ tục tố tụng, khiếu nại…; phát triển việc thăm dò ý
kiến để tìm hiểu tâm lý, nguyện vọng của người dân. Xin kể đại khái như vậy thôi,
không cần dông dài, các anh chị quá biết. Chỉ nói thêm về “pháp quyền”: đây là
điều mà Tập Cận Bình được xem như đang quyết tâm thực hiện.
Kể như vậy để đặt câu hỏi: Các biện pháp ấy nhắm mục đích gì? Dân
chủ hóa? Hay để nắm vững trong tay tình trạng bất bình đẳng kinh tế và xã hội,
để quản lý chặt chẽ hơn, giải quyết hiệu quả hơn, tránh trước những tranh chấp,
những tình trạng nguy hiểm, cốt bảo đảm ổn định xã hội, quan tâm hàng đầu của
Đặng Tiểu Bình? Dù sao đi nữa, dù chẳng liên quan gì đến “đệ ngũ hiện đại”, ai
dám nói các biện pháp ấy không liên quan gì đến thể chế? Nó còn làm tăng tính
chính đáng của chế độ trước mắt người dân thường và càng tăng hơn nữa trước mắt
thế giới. Chỉ có điều là cách thức ổn định ấy tránh rất kỹ, không du nhập toàn
vẹn một biện pháp nòng cốt của chế độ dân chủ: định chế hóa. Định chế hóa là để
bảo đảm ổn định, an ninh của người dân đối với chính quyền. Ngược lại, cứ để
mỗi biện pháp lửng lơ, tùy nghi áp dụng, tùy hoàn cảnh, tùy địa phương, là để
bảo vệ an ninh của chính quyền, ổn định của chế độ. Thiếu định chế hóa, cho nên
các quyết định đều làm trong bóng tối của bí mật và tùy tiện, chẳng ai biết tại
sao vị này được bầu vào Bộ chính trị, vị kia lên chức bí thư, ai là “nhóm
Thượng Hải”, ai là “nhóm Bắc Kinh”, ai tống ai xộ khám.
Ngoài các biện pháp kể trên, bất cứ ai cũng nói rằng phồn thịnh
kinh tế đã làm xuất hiện một giai cấp xã hội mới, một loạt “tư bản đỏ” lớn nhỏ,
một thế lực kinh tế làm ăn với chính quyền nhưng cũng cạnh tranh với chính
quyền và với nhau, đưa đến hiện tượng mới là đa
nguyên quyền lợi. Tây phương nghĩ rằng các thế lực kinh tế này càng
ngày càng muốn thoát ra khỏi cái khung chật hẹp của chế độ chính trị, càng ngày
càng muốn có tiếng nói mạnh hơn: đa nguyên kinh tế, đa nguyên xã hội sẽ đưa đến
đa nguyên chính trị. Vậy thì, theo họ, dù muốn dù không, yếu tố trụ cột của dân
chủ, đa nguyên, không hẹn vẫn đến.
Thế nhưng, lại thế nhưng, hai thế lực ấy ở Trung Quốc đang liên
minh với nhau. Là thống soái, chính trị nói: anh liên minh với tôi, chúng ta cùng
hưởng lợi. Kết quả là một thể chế chính trị nhiều tiếng nói tư vấn, nhiều hợp
tác ý kiến hơn, nhưng tập trung ở quan hệ thượng đỉnh. Và chúng ta thấy gì? Ra
đời lý thuyết chính trị “tam cá đại biểu” mà Giang Trạch Dân đã quảng bá hồi
2001. Từ nay, Đảng Cộng sản đại diện cho “những lực lượng sản xuất tiến bộ, văn
hóa tiên tiến, và những quyền lợi thiết yếu của đa số quần chúng”. Đâu rồi,
công nhân và nông dân? “Đa số quần chúng” đứng vào hạng bét. Đầu đàn là giai
cấp quý tộc đỏ.
Giới quân tử đỏ ấy được ban cấp một thứ tự do ngôn luận nội bộ,
tin tức không được lộ ra ngoài cho thứ dân. Đại gia, thê tử của các vị lãnh đạo
nắm giữ các xí nghiệp công và bán công, cả một nomenklatura thượng tầng xã hội
ấy sống trên pháp luật, được tập tục riêng của chế độ bảo vệ. Ngay cả doanh
nghiệp tư và bán tư ở cấp địa phương cũng được chính quyền địa phương ưu đãi,
ban phát cho thông tin riêng. Đứng vào hàng thứ hai trong bảng sắp hạng của
Giang Trạch Dân, “văn hóa tiên tiến” cũng được ăn theo hưởng lợi chung: đại
học, trung tâm nghiên cứu, think
tank được ban cấp một thứ tự do hàn lâm rộng rãi, viết lách, tranh
luận thoải mái nhưng cẩn thận không phát tán. Sinh viên được biểu tình, nhưng để
rốc máu nóng dân tộc chủ nghĩa vào đấu tranh chống Mỹ Nhật, tuy rằng thỉnh
thoảng cũng để phản đối bất an ninh trong khu đại học.
Đại học sản xuất ra chuyên gia, chuyên gia xuất hiện để được tư
vấn. Còn gì vinh dự hơn được lãnh đạo nghiêng tai? Vậy là chuyên gia tranh nhau
bày tỏ lời vàng tiếng ngọc, tuy rằng quyết định đã có trước rồi. Ngây thơ là
bệnh kinh niên của trí thức, nhưng dù vậy chăng nữa, một khi khung cửa hẹp được
mở ra cho ý kiến, một khi chính quyền biết nghĩ rằng mình không phải là ông
thánh nắm hết mọi tri thức chuyên môn của thời đại, tư vấn với thiện chí học
hỏi cũng giúp ích phần nào cho quá trình lấy quyết định hoặc để quyết định được
trau chuốt hơn. Nóí khác đi, đa nguyên quyền lợi, đa nguyên ảnh hưởng, đa nguyên
áp lực, đa nguyên thế lực, đa nguyên thương lượng, đa nguyên mặc cả… tất cả
không khỏi đưa đến đa nguyên nội bộ, đa nguyên phe nhóm, đa nguyên cấu xé nhau
như thế giới đã thấy sau hậu trường của Tập Cận Bình. Bộ máy chính trị vẫn vận
hành theo lối sắp xếp nội bộ, nhưng sắp anh hay sắp tôi tùy thuộc vào nhiều tiêu
chuẩn mới làm bằng những quan hệ đan xen nhau giữa lãnh đạo chính trị và giai
cấp tân quý tộc. Bề ngoài, bộ máy ấy vẫn vững như đồng, khó mà tin rằng những
phần tử “thiên dân chủ” dám liều mạng đem quyền lợi đang hưởng của mình đánh
đổi một cuộc phiêu lưu chính trị, nhưng ai dám nói chắc một biến đổi xã hội bất
ngờ sẽ không bao giờ xảy ra trong bối cảnh bất bình đẳng cao độ hiện nay?
Kết quả: một chế độ độc đoán đang thành công, thành công ở cấp
trên nhờ ban cấp nhiều tự do và quyền lợi, thành công ở cấp dưới nhờ thành quả
kinh tế và tự hào dân tộc được vuốt ve. Không ai chối cãi tính chính đáng của
chế độ độc đoán ấy, tuy rằng tham nhũng vẫn hoành hành, truyền thông bị bóp
nghẹt, nhân quyền bị coi rẻ, toà án và luật lệ bất công. Khó mà nghĩ rằng đa
nguyên trong lòng chế độ sẽ đưa đến dân chủ. Thực tế mà xét, cái tài thích nghi
của chế độ chỉ đưa ta đến kết luận rằng: trước mắt, cái thứ độc đoán có lai
chút ít giống dân chủ ấy, dù có lai thêm đi nữa, cũng là để củng cố độc đoán
thôi, đừng hòng nói dân chủ hóa với phát triển chính trị.
Tôi dông dài cho đến đây cũng chỉ để hỏi các anh chị một câu: Ví
thử các anh chị sống trong chế độ ấy, tự hào với nó vì nó đưa đất nước lên địa
vị thống soái thế giới, và ví thử các anh chị biết rằng đòi hỏi dân chủ chỉ đưa
đến một chế độc tài được củng cố hơn, dễ chấp nhận hơn, mềm dịu hơn, các anh
chị còn đòi hỏi dân chủ không hay bằng lòng như thế? Nói cho rõ hơn: phải chăng
một chế độ độc đoán mềm dịu và hữu hiệu có thể thay thế đòi hỏi dân chủ hóa?
Hay là cả hai là một, tương đương với nhau? Ngày trước, Voltaire ca tụng
Cathérine II của nước Nga, nữ hoàng của một chế độ mà lịch sử học thuyết chính
trị gọi là “chuyên chế
sáng suốt” (despotisme éclairé). Các anh chị nghĩ sao nếu bước chân
đòi hỏi dân chủ của các anh chị dẫn đến một chế độ mà tôi muốn bắt chước để gọi
là “độc đoán sáng suốt“?
3
Nói vậy chứ tôi không bi quan. Bởi vì tôi biết rằng nước chúng ta
là một nước trung bình, không lớn mênh mông như Trung Quốc, nên không có những
vấn đề như Trung Quốc, không thể lấy mô hình chính trị của một nước cực lớn
được. Từ trước đến nay, hễ nói đến chính thể độc đoán là ai nấy đều chỉ vào
Singapore. Hễ hỏi có chính thể độc đoán nào thành công không, ai nấy cũng chỉ
vào Singapore. Chỉ có nước ấy xứng đáng để gọi là thành công. Vậy, tôi đặt câu
hỏi: họ có muốn dân chủ hóa không? Hay là bằng lòng thành công với độc tài sáng
suốt? Tôi đặt câu hỏi tại một thời điểm thích hợp: trên sân khấu chính trị của
Singapore không còn ông Lý Quang Diệu. Các lý thuyết gia muốn nghiên cứu chuyển tiếp, không đâu
bằng đến đây. Các lý thuyết gia chủ trương “chính
thể lai giống“, đến đây cũng tìm ra chất liệu.
Độc đoán: mẫu mực không ai đúng hơn ông Lý Quang Diệu. Một mình
ông làm thủ tướng từ 1959, trước khi nước ông độc lập, cho đến 1991 mới nhường
ghế kế vị cho người được ông lựa chọn. Ghế ấy lại trao cho con ông, năm 2004.
Nhưng ông đâu có từ bỏ chính trường: chế độ gia trưởng mà ông mở đầu tiếp tục
đi theo ông cho đến phút cuối. Cũng như ông, đảng PAP (People’s Action Party)
của ông nắm quyền một mình. Mãi đến 1981, đối lập mới chiếm được một ghế trong
Quốc hội. Một ghế! Vậy mà ông đã lo cảnh giác, siết chặt báo chí, kềm kẹp đối
lập, ra luật cho phép bắt giữ không cần xét xử trong một thời gian vô hạn định.
Dân biểu đối lập ChiaThye Poh nằm khám 32 năm mà chưa hề ra tòa. Năm 2010,
trang nhất của báo chí quốc tế đồng loạt phản đối việc một nhà báo Anh bị bắt
vì dám chỉ trích chính quyền. Trước đó, Singapore được sắp hạng 133 trên 175 nước
vặt lông báo chí ưu tú nhất.
Thế nhưng, trong bàn tay sắt của ông, không phải không có vài yếu
tố dân chủ. Có đa nguyên chăng? Có chứ, vì có một đảng đối lập hoạt động công
khai, hợp pháp, đảng Worker’s Party. Đã đành, đảng ấy hiện hữu như một ngón tay
thừa trong bàn tay năm ngón, nhưng trong suốt 56 năm cầm quyền, đảng PAP chịu
tranh cử hẳn hoi và chưa bao giờ bắt chước trò hề suýt soát 100% như các đảng
độc quyền trong các nước độc đoán khác.
Tuyển cử cuối cùng, năm 2011, PAP chiếm
tỷ lệ trên 66% số phiếu, con số cao nhất từ trước đến nay. Đồng thời, số ghế
của đối lập trong Quốc hội tăng lên thành 6. Một dấu hiệu dân chủ được hân hoan
chào đón như một rạng đông của lịch sử mới. Một vinh dự cho cả đảng PAP vì tính
chính đáng của chế độ càng được xác nhận thêm. Không quan sát viên nào không
tán dương những thành quả xuất chúng của Singapore: tư pháp độc lập, luật pháp
được tôn trọng từ trên chóp bu, bộ máy hành chánh trong sạch, công chức có
trình độ học thức cao, giáo dục tiên tiến, an sinh xã hội được bảo đảm, y tế
phát triển, và nhất là, nhất là, sao giỏi thế, tham những bị quét sạch.
Một “chế độ lai” thành công đến mức ấy, tương lai sẽ cứ là “độc
đoán sáng suốt” như vậy mãi hay là sẽ dân chủ hóa lần hồi để càng ngày càng dân
chủ? Hỏi người dân: muốn củng cố cái gì, củng cố độc đoán hay củng cố từng bước
đi của dân chủ, cam đoan chẳng mấy ai, kể cả ở bên Tàu, trả lời độc đoán. Bởi
vì dân chủ là ước muốn tự nhiên của con người, nhất là sau khi cơm áo đã có. Ở
tầng lớp dưới, người dân muốn dân chủ để thoát ra khỏi cường hào. Ở tầng lớp
trên, phồn thịnh kinh tế đưa đến một xã hội trung lưu phức tạp, vừa trong cách
sống, vừa trong cách suy nghĩ, và cách cai trị một xã hội đa dạng, đa diện,
phức tạp, nếu muốn tiếp tục thành công, không thể là
cách cai trị một đàn cừu. Chính ông Lý Quang Diệu đã thấy điều đó.
Chính ông
nói: thế hệ trẻ không còn nhìn quan điểm của ông với cùng một trọng lượng và
đồng tình như giới già đã nhất loạt quy tụ xung quanh ông trong giai đoạn khó
khăn của thời độc lập.9 Giữa già với trẻ, giữa giới thủ cựu và giới
tân tiến, quan điểm khác nhau, kể cả trên những vấn đề đạo đức. Đồng tính luyến
ái, lưỡng tính, chuyển tính, dục tính, quan hệ nam nữ trước hôn nhân, vợ chồng
không hôn thú, cái roi của đức Khổng mà ông Lý lăm lăm trong tay để biến nước ông
thành con rồng không làm giới trẻ cúi đầu nữa. Một xã hội phức tạp không cần cây
roi để lãnh đạo bằng cái còi. Cái còi của người trọng tài. Các người kế vị ông
Lý không học ở ông nghệ thuật cầm roi bằng nghệ thuật trọng tài. Trọng tài giữa
nhiều quan điểm, nhiều xu hướng khác nhau tất nhiên phải có trong một xã hội
phức tạp.
Trọng tài để giải quyết những căng thẳng trong xã hội cũng là
trọng tài cần thiết để giải quyết những căng thẳng trong chính trị chắc chắn phải
xảy ra. Làm sao giải quyết trong ôn hòa? Làm sao tránh những vấp váp của thời
chuyển tiếp mà các con rồng khác đã trải qua? Làm sao đừng thấy diễn ra cảnh
hai ông cựu tổng thống Hàn Quốc, một ông vô tù, một ông tự tử? Làm sao để dân
chúng khỏi xuống đường như ở cả ba con rồng kia? Trong quá khứ, dân trao trọn
quyền cho ông Lý và khoanh tay chờ quyết định. Ngày ấy qua rồi, các trí thức
Singapore quả quyết như vậy.”Chúng ta không bao giờ trở lui về lại được nữa sự
nhất trí cao độ mà chúng ta đã được hưởng hàng chục năm qua. Rạn nứt sẽ xảy
ra”.10 Xã hội mới, họ báo trước, chắc chắn sẽ đem lại nhiều phản
đối. Làm thế nào để xuôi buồm giữa các chiều gió nghịch?
Trí thức Singapore đặt vấn đề như vậy. Họ tự hỏi: làm sao thuận
buồm xuôi gió để qua bờ bên kia, bờ dân chủ? Họ đâu có tự hỏi: làm sao củng cố
cái thuyền cho chắc để ở lại yên ổn với bờ bên này, bờ độc đoán? Họ đâu có muốn
lai mãi lai hoài một thứ chính thể dù thành công vượt mức? GDP đâu phải là mục
đích thiên thu của con người? Mục đích thiên thu của con người là tự do.
Singapore là bài học đáng để chúng ta suy ngẫm hơn cả. Bởi vì, cũng như ta, họ
đang suy nghĩ về bước đi đầu tiên. Họ đã chờ cho đến khi Lý Quang Diệu mất để
đặt vấn đề cái bước đầu tiên ấy. Họ có đủ điều kiện để bước: một xã hội tân
tiến, một xã hội trọng luật, một xã hội có giáo dục cao, một xã hội lành mạnh,
một xã hội phồn vinh. Vậy mà trí thức của họ rất khiêm tốn trong bước đi. E
rằng ta cũng phải khiêm tốn như họ chăng?
Tôi chọn một người trí thức có uy tín ở Singapore và trên quốc tế để
đọc: đó là Kishore Mahbubani mà tôi vừa trích câu nói ở trên.11 Đọc
ông, rồi đọc những bài viết đăng trên báo chí sau khi Lý Quang Diệu mất, tôi
thấy có hai chữ sáng lên như một cặp đèn pha trong sương mù: “normal” và “consensus“. Bình thường
và đồng thuận.
Singapore sẽ, và sẽ phải là, một chính thể “bình thường”. Một
chính thể bình thường là một chính thể không cần đến anh hùng vĩ đại. Vĩ nhân
chỉ xuất hiện trong những giai đoạn bất bình thường. Xong nhiệm vụ bất bình
thường, vĩ nhân bay lên trời như Phù Đổng, để mặt đất lại cho anh, cho tôi, cho
chúng ta, những người bình thường. Những người bình thường cần định chế vững
chắc để sống chung với nhau trong hòa bình.
Định chế ấy phải được xây dựng trên
nền tảng dung hòa, bởi vì đa nguyên quyền lợi là tình trạng bình thường trong
xã hội. Nói đến dung hòa là nói đến đồng thuận. Nếu không thì là cưỡng chế và cưỡng
chế là bất bình thường. Đồng thuận là đồng thuận trong xã hội và đồng thuận
giữa chính quyền và người dân. Nếu không thì là áp bức và áp bức là bất bình
thường, chẳng ai ưa áp bức cả, ai cũng muốn thở không khí tự do, vì tự do là
bình thường.
Làm cách thế nào để “thoát Lee”, thoát ly ra khỏi tình trạng bất
bình thường của một bàn tay sắt, khi cái roi “nhất trí” không còn hợp thời nữa,
khi chính tinh thần nhất trí phải nhường chỗ cho đồng thuận?
Tôi lắng nghe ông
Mahbubani nói, bởi vì chẳng lẽ chúng ta cũng cứ ở mãi trong tình trạng bất bình
thường từ bốn chục năm qua? Cứ chiến tranh với nhau hoài? Cứ hận thù hoài? Cứ
đánh gục mọi ý kiến khác, dù đầy thiện chí, như nã súng cối vào kẻ thù? Cứ đặt
vòng kim cô trên đầu xã hội với mệnh lệnh và khẩu hiệu?
Tôi lắng nghe ông
Mahbubani nói để xem ông có giải quyết được giùm tôi cái vòng luẩn quẩn mà một
tác giả danh tiếng của đại học Mỹ cứ làm tôi khổ sở hoài: “Chỉ một Nhà nước dân chủ mới tạo ra được một xã hội dân
chủ, chỉ một xã hội dân chủ mới nâng lên được một Nhà nước dân chủ“.12
Làm sao đi bước đầu trong cái vòng luẩn quẩn ấy? Tôi cám ơn ông bạn trí thức
lân bang của ta, ông nói: Chỉ có cách phát triển một văn hóa chính trị mới, một
political culture, lấy dung hòa làm căn bản thay cho mệnh lệnh. Khiêm tốn thế
thôi.
Các anh chị thân mến, tôi chưa bao giờ mơ tưởng đa đảng như là
bước đi đầu tiên. Cũng chưa bao giờ nghiêm túc sử dụng Hán văn “tam quyền phân
lập”. Tôi không dám mơ tưởng xa xôi khi vấn đề định nghĩa chính xác thế nào là
“đảng lãnh đạo” chưa được chính thức đặt ra để cả nước cùng góp ý kiến trong
bầu không khí tin tưởng, cởi mở, tự do. Tôi chỉ có thể làm một người trí thức
bình thường, khiêm tốn trong mơ ước. Văn hóa là chuyện bình thường của chúng
ta. Và văn hóa dung hòa là chuyện quá bình thường trong văn minh của Việt Nam.
Nhưng làm thế nào để nói lên cái văn hóa ấy? Làm thế nào để tháo ra cái vòng
luẩn quẩn, để mở đầu với cái chìa khóa xã hội dân chủ? Đố ai có thể tìm ra được
một câu trả lời nào khác: không có quyền ngôn luận thì không
có cả văn hóa, nói gì văn hóa chính trị. Đó là bước đầu, trước khi
nói đến cái gì khác.
Tôi đề nghị: Với quyền ngôn luận thẳng thắn, trong sáng,
tự do, và với tinh thần trách nhiệm, hãy bước cái bước đầu sau 40 năm dằng dai,
trên câu hỏi đầu tiên: thế nào là “đảng lãnh đạo”? Thế nào là “đảng lãnh đạo”
trong tình trạng “suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo
đức, lối sống, tham nhũng” hiện nay, kể cả tận “cấp
cao“?13 Đâu là
biện chứng giữa lãnh đạo và đồng thuận trong bối cảnh không còn là bất bình
thường nữa của chiến tranh? Thế thôi, khiêm tốn, bước đầu. Nhưng đó là bước đầu
để đi đến dân chủ. Dù chỉ là giấc mơ, dân chủ vẫn là lý tưởng. Không ai mơ độc
tài, dù là sáng suốt.
Vĩ thanh: Khi tôi viết bài này xong thì được GS Trần Ngọc Vương
gửi cho bài viết của anh về Tập Cận Bình, trong đó tôi vô cùng thích thú thấy
anh cùng đưa ra luận điểm “độc tài sáng suốt”. Xin đọc bài rất đặc sắc của GS
Trần Ngọc Vương, “Thử giải mã Tập Cận Bình“,
Tạp chí Người Cao Tuổi, số Tết 2015.
C.H.T.
© Thời Đại Mới
1 GuyHermet, Les désenchantements de la liberté.
La sortie des dictatures dans les années 1990, Fayard, 1993.
2 La démocratie dans les bras de Big Brother, phỏng vấn Mireille
Delmas-Marty, Le Monde, 6-6-2015.
3 Bertrand Badie, Aucune démocratie n’est à l’abri d’une poussée
autoritaire, même en Europe, Le
Monde.fr, 22-9-2009.
4Olivier Dabène, Vincent Geisser, Gille Massardier, Autoritarismes démocratiques et démocraties
autoritaires au XXIè siècle. Convergence
Nord-Sud, La Découverte, 2008.
5Lydie Fournier, Entre démocratie et autoritarisme vers des
régimes hybrides? Sciences
Humaines, n° 212, Février 2010.
8Jean-Pierre Cabestan, La Chine évoluerait-elle vers un
autoritarisme “éclairé” mais ploutocratique?, Perspectives chinoises, n°84, Juillet-Août
2004. Tôi lấy nhiều chi tiết và khái niệm “độc đoán sáng suốt” từđây.
9Ang Cheng Guan, Singapore and the Worldview of Lee Kuan Yew, The Diplomat, 3-3-2015.
10 Kishore Mahbubani, Nurturing the Art of Compromise, Straits
Time, 13-92014.
11 Kishore Mahbubani, bài
đã dẫn.
12 Michael Walzer, The
Concept of Civil Society, trích bởi Michel Camau, xem chú thích (6)
và (7).
13Ngàynay, chữ “suythoái” đã quá phổ thông trên mọi lĩnh vực, kể
cả… kinh tế. Nhưng đặc biệt ởđây, trong bối cảnh của bài này, chữ ấy lại càng
có ý nghĩa khi đi vào Nghị quyết 4 Trung ương: “một bộ phận không nhỏ cán bộ đảng viên kể cả cấp cao,
suy thoái vềtưtưởng chính trị, đạo đức, lối sống, tham nhũng”.
__._,_.___
Posted by: Dien bien hoa binh
File Photo 
