Hiện
Đại Hóa Và Dân Chủ
Hiện đại hóa là một
thuật ngữ dùng để chỉ một tiến trình chuyển biến từ trạng thái cổ điển sang
trạng thái hiện đại. Thuật ngữ này được dành cho các xã hội đang ở trong thời kỳ chuyển
biến này.
Các sử gia liên hệ hiện tượng hiện đại hóa với các hiện
tượng đô thị hóa, kỹ nghệ hóa và phổ quát hóa giáo dục. Khi hiện tượng hiện đại
hóa xuất hiện trong một xã hội thì cá nhân càng ngày càng trở nên quan trọng và
dần dần thay thế gia đình hay cộng đồng ở vị trí đơn vị chủ thể của xã hội
(fundamental unit of society).
Lý thuyết hiện đại hóa thường được coi như “kim chỉ Nam”
cho những quốc gia đang phát triển như trường hợp của Trung Quốc. Tác giả Gian
Chungdan, trong tập nghiên cứu nhan đề “Chinese studies in history” (2009)
viết: “Sự hiện đại hóa Trung Quốc phải được rút ra từ những kinh nghiệm và bài
học của những quốc gia khác”. Khi tiến trình hiện đại hóa bắt đầu tác động thì các
vấn đề tín ngưỡng và văn hóa dần dần trở thành kém giá trị.
Lý
thuyết hiện đại hóa
Theo thuyết “hiện đại hóa” thì xã hội nào cũng có thể phát
triển từ trạng thái “cổ điển” sang trạng thái “hiện đại” và sự chuyển biến đó
thường đi theo một lộ trình. Quốc gia càng hiện đại bao nhiêu thì càng giàu
mạnh bấy nhiêu, dân tộc được hưởng nhiều tự do hơn và mức sống của dân chúng
cũng cao hơn. Hiện đại hóa có thể coi như một “tiến trình” hoặc một sự “công
phá” (offensive) cũng không sai.
Trong ý nghĩa công phá nó bao gồm những phát triển và cơ
hội cho con người định hình và kiểm soát, hay nói khác, những sự phát triển này
có thể điều chỉnh và phê bình. Hiện đại hóa bắt đầu xuất hiện từ thế kỷ 19
nhưng chỉ trở thành một đề tài quen thuộc trong học giới kể từ thế kỷ 20. Hiện
đại hóa đối nghịch với truyền thống vì truyền thống cản trở phát triển và tiến
bộ.
Những người ủng hộ thuyết hiện đại hóa chia làm hai nhóm:
nhóm lạc quan và nhóm bi quan. Người lạc quan tin rằng những trở ngại đối với
tiến trình hiện đại hóa, nếu có, thì cũng chỉ là tạm thời và sẽ bị vượt qua.
Người bi quan, trái lại, cho rằng những trở ngại đó khó lòng mà vượt thoát.
Hiện
đại hóa trong thực tiễn Hoa
Kỳ
Vào đầu thế kỷ 20, nhóm cấp tiến tại Hoa Kỳ là những người
chủ trương hiện đại hóa xông xáo nhất. Họ tin rằng khoa học kỹ thuật, chuyên
môn và giáo dục là những giải pháp hữu hiệu cần áp dụng để giải quyết tình
trạng yếu kém của một quốc gia.
Người Mỹ cấp tiến cổ võ quyết liệt sự mở mang và kỹ nghệ
hóa đô thị. Họ tin tưởng vào khả năng của con người có thể cải tiến môi trường
và điều kiện sống, có thể phát triển kinh tế và thăng tiến xã hội, có thể làm
tốt hơn trong lãnh vực chuyên môn và trong lãnh vực cai trị. Hiện tượng hiện
đại hóa tại Hoa Kỳ phát triển và thành công nhanh nhất.
Đức
Quốc
German Sonderweg (con đường phát triển ngoại lệ của Đức) có
một lịch sử sôi động. Các học giả cho rằng con đường đó là nguyên nhân sâu xa
dẫn đến chủ nghĩa Quốc Xã và là thảm họa cho nước Đức vào giữa thế kỷ 20. Con
đường đó bắt đầu từ 1860 đến 1890 khi hiện tượng hiện đại hóa bắt đầu xuất hiện.
Sonderweg không phải là con đường phát triển của Tây
Phương. Hoàn cảnh đặc biệt về lịch sử của nước Đức và những sự kiện được coi
như là những tiền đề đưa đến chủ nghĩa Quốc Xã đã là những trở lực cho vấn đề
phát triển kinh tế và dân chủ và tạo điều kiện thuận lợi cho nạn phát xít lan
tràn.
Mẫu hình Sonderweg đã là động lực thúc đẩy ba ngành nghiên
cứu về lịch sử Đức Quốc hiện đại: lịch sử của thế kỷ 19; lịch sử của giai cấp
tư sản; sự so sánh với các nước Tây Phương. Các nghiên cứu này, đến nay, đã
được coi như chấm dứt. Tuy nhiên, người Đức vẫn chưa đưa ra được một giải thích
thỏa đáng nào về hiện tương hiện đại hóa của quốc gia họ.
Pháp
Quốc
Trong tác phẩm “ Sự hiện đại hóa của nước Pháp nông nhiệp
1880-1914” (The Modernization Of Rural France 1880-1914) (1976) tác giả Eugene
Weber đã mô tả sự hiện đại hóa của nông thôn nước Pháp từ thời kỳ lạc hậu cô
lập sang thời kỳ phát triển với một tinh thần quốc gia rõ rệt vào cuối thế kỷ
19 và đầu thế kỷ 20.
Ông nhấn mạnh đến vai trò của đường sắt, của các trường học
cộng hòa, của chế độ động viên quân sự. Weber nhận xét là cho đến thời điểm
1900 thì tinh thần quốc gia của người Pháp phải được coi như rất yếu ớt tại các
tỉnh lỵ. Tinh thần này chỉ được vực dậy đưới thời đệ tam cộng hòa. Quyển sách
được hoan nghênh rộng rãi nhưng nhiều người cho rằng tinh thần quốc gia Pháp
thật sự đã lan tỏa tới các tỉnh lỵ trước năm 1870.
Á Châu
Vấn đề hiện đại hóa của các nước Á Châu đã được nhiều nhà
nghiên cứu lưu tâm. Sách vở đã nói nhiều về sự hiện đại hóa của Nhật Bản vào
thế kỷ 19 dưới thời Minh Trị Thiên Hoàng, của Trung Quốc và Ấn Độ vào thế kỷ
20. Các cuộc nghiên cứu này đều mô tả sự du nhập các tiến trình phát triển khoa
học và kỹ thuật vay mượn từ Phương Tây.
Trung
Quốc
Trung Quốc bắt đầu đi vào tiến trình hiện đại hóa từ cuộc
Cách Mạng Tân Hợi năm 1911, tức là từ khi nhà Thanh, triều đình cuối cùng của
Trung Quốc chấm dứt. Trước khi triều đình này bị lật đổ, đã có một thời kỳ (1902-1908)
trong đó nhà Thanh tiến hành một số cải cách theo mẩu hình của Tây Phương,
nhưng những cải cách đó không những không thành công mà còn đưa đến hậu qủa là
cuộc Cách Mạng Tân Hợi đã nổ ra.
Tiếp theo là Phong Trào Ngũ Tứ 4-5-1919 (May 4th Movement
1919). Cả cuộc Cách Mạng Tân Hợi lẫn Phong Trào Ngũ Tứ đều chủ trương hiện đại
hóa. Tuy nhiên từ đầu thế kỷ 20 cho đến năm 1949 chiến tranh đã liên tục xảy ra
(chiến tranh Trung-Nhật, chiến tranh Quốc-Cộng) nên tiến trình hiện đại hóa đã
bị đình hoãn.
Khi Đảng CSTQ chiếm được chính quyền vào năm 1949, Mao
Trạch Đông lấy Liên Xô làm mẫu hình để hiện đại hóa đất nước. Bước Nhảy Vọt Vĩ
Đại (1958-1961) bắt chước mẩu hình “kế hoạch ngũ niên của Liên Xô” để phát
triển, kỹ nghệ hóa và tập thể hóa xã hội. Bước Nhảy Vọt thất bại và tiếp theo
là cuộc Cách Mạng Văn Hóa (1966-1976) cũng thất bại theo.
Phải đợi đến khi Đặng Tiểu Bình lên ngôi (1978) và áp dụng
chương trình “bốn hiện đại hóa”: nông nghiệp, kỹ nghệ, quốc phòng, khoa học kỹ
thuật, dựa trên những mẩu hình của Tây Phương, thì công cuộc hiện đại hóa mới
thành công. Đặng đã phi tập thề hóa kinh tế nông thôn, chấp nhận kinh tế tư
nhân, thiết lập các khu kinh tế đặc biệt, kêu gọi đầu tư ngoại quốc và khuyến
khích thị trường tự do.
Sau khi Đặng chết, những thế hệ tiếp theo cũng vẫn đi theo
con đường mà Đặng đã vạch ra. Nền kinh tế Trung Quốc đã trở thành kinh tế thị
trường nhưng chế độ chính trị thì không có gì thay đổi. Đây là điểm đặc biệt
của hiện tượng hiện đại hóa trên lãnh thổ Trung Hoa.
Sang thế kỷ 21, tiến trình hiện đại hóa này vẫn còn đang
tiếp tục và Trung Quốc đã trở thành nền kinh tế lớn thứ hai của thế giới sau
Hoa Kỳ. Nền kinh tế Trung Quốc hiện nay bắt đầu phải đối mặt với một với một số
vấn đề nan giải như nạn tham nhũng lan rộng bất khả trị, hố cách biệt giàu
nghèo ngày càng loãng rộng và ô nhiễm môi trường tác hại trầm trọng.
Đại
Hàn Dân Quốc
Đại Hàn Dân Quốc bắt đầu hiện đại hóa từ thế kỷ 19. Những
nhà cải cách lưỡng lự giữa hai mẫu hình: Hoa Kỳ và Nhật Bản. Phe cải cách được
giáo dục bởi Tây Phương và theo Thiên Chúa Giáo nghiêng về mẫu hình của Hoa Kỳ
nhưng họ chỉ là thiểu số. Đa số còn lại nghiêng về mẫu hình của Nhật Bản.
Nhìn chung thì mẫu hình hiện đại hóa của Nam Triều Tiên
mang bốn sắc thái: hiện đại, thuộc địa, dân tộc và Thiên Chúa Giáo. Trong bốn
sắc thái đó, hai dấu ấn Tây Phương (hiện đại) và Nhật Bản (thuộc địa) hiện lên
rõ nét nhất. Giữa hai dấu ấn này ảnh hưởng của Đông Phương (Nhật Bản) có vẻ sâu
đậm hơn nên tiến trình hiện đại hóa chuyển biến hơi chậm chạp.
Bắt đầu từ 1945, Hoa Kỳ đã có những phát triển tích cực
nhằm giúp đỡ Nam Triều Tiên hiện đại hóa, biến Nam Triều Tiên thành một quốc
gia-nhà nước (nation state) với một nền kinh tế năng động.
Những tác nhân đã đóng góp tích cực vào tiến trình hiện đại
hóa Nam Triều Tiên, đến từ Hoa Kỳ gồm có: quân đội Hoa Kỳ, chương trình hợp tác
kinh tế Hoa Kỳ-Triều Tiên, chương trình tái thiết Triều Tiên của Liên Hiệp Quốc
và một số tổ chức phi chính phủ mang tên: The Presbyterian Church, The YMCA,
Boy Scouts and The Ford Foundation.
Nhiều người Triều Tiên lưu vong sang California và Hawaii
(Hoa Kỳ) cũng hồi hương và mang theo cung cách làm ăn hiện đại cho thương giới
và cho chính phũ Đại Hàn Dân Quốc.
Thổ
Nhĩ Kỳ (Turkey)
Thổ Nhĩ Kỳ vào thời Mustapha Kemal Ataturk (1920-1930) đã
tích cực lao mình vào một chương trình hiện đại hóa mang tên “Kemalism”. Hàng
trăm học giả và chuyên viên Tây Phương đã tình nguyện sang giúp đỡ. Những người
này cùng với những nhà trí thức Thổ đã triển khai một mẫu hình hiện đại hóa
thành công.
Châu
Mỹ La Tinh
Từ ngày thâu hồi độc lập các quốc gia Châu Mỹ La Tinh đã
không để mất thời giờ và lao ngay vào vấn đề hiện đại hóa. Nhiều kế hoạch cụ
thể đã được thi hành ngay từ năm 1964. Mặc dầu không tuyệt đối giống nhau,
nhưng nhìn chung thì kế hoạch nào cũng bao gồm một số nét chính sau đây: đường
hướng phát triển, kế hoạch nhà nước, vai trò của các chuyên gia và biện pháp ổn
định chính trị. Tất cả các kế hoạch hiện đại hóa đều thành công và mang dấu ấn
của những cải cách Tây Phương.
Hy Lạp (Greece)
Hiện tượng hiện đại hóa tại Hy Lạp xuất hiện bắt đầu từ
thập kỷ 1960 trên hai lãnh vực nghệ thuật và khoa học kỹ thuật. Trên lãnh vực
nghệ thuật, nhất là đối với các bộ môn âm nhạc, phim ảnh, ca nhạc, người ta
thấy rõ rệt dấu ấn của ảnh hưởng Hoa Kỳ. Trên lãnh vực văn học cũng vậy, ảnh hưởng
của Hoa Kỳ nổi trội nhất.
Cách mạng kỹ nghệ và sự cấp tiến hóa (radicalization) xã
hội đã đóng một vai trò quan trọng trong vấn đề phát triển. Nhìn chung tất cả
các bộ môn như: hội họa, thơ văn, kiến trúc, chính trị và tôn giáo .. môn nào
cũng tiến triển nhanh chóng, đồng bộ và trở nên phong phú kể từ khi Thế Chiến
II chấm dứt.
Phi Châu (Africa)
Tại Phi Châu tiến trình hiện đại hóa phát triển chậm chạp
và ảnh hưởng của nó không bao trùm mọi quốc gia trong phần đất này của thế
giới. Tại một vài quốc gia, chẳng hạn như Nigeria vấn đề hiện đại hóa không
những không làm lợi cho đất nước mà còn làm tiêu hao rất nhiều tài nguyên của
quốc gia.
Tài nguyên dầu hỏa hoàn toàn ở trong tay các công ty ngoại
quốc trong đó hãng SHELL là hãng quan trọng nhất. Nhờ các công ty này mà đất
nước Nigeria được kỹ nghệ hóa một phần rất nhỏ và lợi tức khai thác dầu mỏ thu về
chỉ là 1/15 lợi tức các công ty ngoại quốc được hưởng.
Thật ra những chuyển biến tại Phi Châu có nhiều phần là Tây
Phương hóa hơn là hiện đại hóa. Khi thực dân Anh, Pháp sang đô hộ vùng này, họ
xóa bỏ các bộ lạc và tập trung dân bản xứ thành từng quốc gia theo kiểu Tây
Phương. Do đó mà ảnh hưởng của Tây Phương có phần áp đảo.
Các khu vực kinh tế (national park) được thành lập sau khi
các bộ lạc bị giải tán. Vì có sự thay đổi này nên các nền văn hóa bộ lạc bị
tiêu tan và các thế hệ cá nhân sau này hoàn toàn bị ảnh hưởng của Tây Phương.
Sinh hoạt bộ lạc không còn nữa và thay thế vào đó là một lối sống hoàn toàn xa
lạ nhập cảng từ các nước Anh và Pháp.
* * *
Hiện
đại hóa và dân chủ
Các học giả cho rằng dân chủ luôn luôn đi theo hiện đại
hóa, chỉ cách nhau bằng một thời gian hoặc dài hoặc ngắn. Các hiện tượng phát
triển kinh tế, công nghiệp hóa, đô thị hóa, bình dân hóa giáo dục và thịnh
vượng gia tăng, đã quện chặt với nhau và trở thành yếu tố chính yếu thúc đẩy
tiến trình dân chủ hóa đất nước (Seymour Martin Lipset).
Luận thuyết này bị chỉ trích nhiều vào thập kỷ 1960. Các
nhà phê bình cho rằng luận thuyết đó căn cứ quá nhiều vào lịch sử Âu Châu và
không quan tâm gì mấy đến lịch sử của các nước thuộc thế giới thứ ba. Mặc dầu
có sự phê bình này, sự xuất hiện gần đây của hiện tượng dân chủ tại Nam Triều
Tiên, Đài Loan, Nam Phi đã củng cố lại phần nào giá trị của luận thuyết đó.
Tuy nhiên, nếu phân tích lịch sứ của nước Đức thì ta thấy
là sau vụ hiện đại hóa vào thế kỷ 19, dân chủ đã không xuất hiện trong thế kỷ tiếp
theo . Chính vì thế mà nhiều nhà nghiên cứu khác (Inglehart &Welgel, 2009)
̣ cho rằng để dân chủ có thể xuất hiện, chỉ riêng yếu tố hiện đại hóa sẽ không
đủ mà còn phải thêm cả hai yếu tố văn hóa và xã hội.
Nhà nghiên cứu Peerenborn (2008) thì thấy rằng phải thêm cả
yếu tố pháp tri (rule of law) thì dân chủ mới chóng thành hình. Đồng thời cũng
không loại bỏ được yếu tố sau cùng là: một mức độ nào đó về phát triển kinh tế.
Philippines, Bangladesh, Thailand, Indonesia chưa thực sự trở thành dân chủ vì
kinh tế chưa đạt được mức độ đòi hỏi. Một số quốc gia khác đang phát triển cũng
ở trong tình trạng này.
Cuộc tranh luận về mối liên hệ giữa hiện đại hóa và dân chủ
vẫn chưa chấm dứt. Hiện đại hóa là một ý niệm dễ gây lẫn lộn với Tây Phương hóa.
Thật ra thì hiện đại hóa thường đòi hỏi phải gỡ bỏ nền văn hóa địa phương hay
quốc gia để thay thế bằng một nền văn hóa mang nặng tính Tây Phương.
Giờ đây một phiên bản mới về hiện đại hóa đã xuất hiện và
người ta đồng thời cũng đã chuyển đề tài tranh luận sang một lãnh vực khác:
lãnh vực nhân quyền, song song với việc lấy trườg hợp của Trung Quốc làm đối
tượng nghiên cứu. Vấn đề này sẽ được bàn tới một cách rộng rãi hơn trong bài
viết tiếp theo.
Nguyễn Cao
Quyền
Tháng
6 năm 2014
No comments:
Post a Comment
Thanks for your Comment